(TUFFO NEL PASSATO)
(Nel 1914 nasce a Trento l’associazione esperantista)
CRONACHE
“ESTERE” 1914 – El “L’Esperanto-Internacia Monata Revuo-Paolet, San Vito al
Tagliamento.
Dank’
al klopodoj de la Delegato de UEA kaj de l’S-ro Kav.. F. Gerloni la urbestro
donis tre volonte al la loka Esperanta Komitato ĉambregon por la esperantaj
kursoj gviditaj de S-ro G. Kettmaier, instruisto de I.K. de E. Baldaǔ oni starigos “TRENTUJA ESPERANTO-ASOCIO”.
La aliĝantoj estos proksime 40.
La lokaj ĵurnaloj: « Alto Adige”, “Trentino”, “Popolo” kaj “Risveglio” publikigis la plej favorajn artikolojn por esperanto. En la imperia kaj reĝa Komercakademio oni starigis esperanton kurson, gvidata de S-ro Adv. D-ro Valentino Peratoner.
La lokaj ĵurnaloj: « Alto Adige”, “Trentino”, “Popolo” kaj “Risveglio” publikigis la plej favorajn artikolojn por esperanto. En la imperia kaj reĝa Komercakademio oni starigis esperanton kurson, gvidata de S-ro Adv. D-ro Valentino Peratoner.
La jaro 1914 per la lokaj gazetoj:
"Trentino" direktita de Alcide De Gasperi, klerikaj tendencoj,
la "Popolo", direktoro Cesare Battisti, de socialismaj tendencoj kaj
"Alto Adige", sendependa.
.png)
Sekve de ripete demandoj adresitaj al la Esperanta Komitato de Trento kaj precipe dum tiuj lastaj tempoj, kolekti alikojn al la kostiuonta Esperanta Grupo de Trento, kiun povas partopreni cxiuj simpatantoj de la internacia lingvo en la provinco de Trento. Se la aligpj estos suficxa numero por kostitui tiun Grupon la Komitaro prisorgos komenci tuj la taugajn dokumentojn porque tiu Grupo povu esti tui konstituonta. La aligoj povas esti adresitaj al la "Esperanta Komitato de trento por eligi la Konstitucion gxis la unan de marto. Aliaj klarigoj povas esti demandataj, skribeal la Komitato.
Murdo de Sarajevo - 28. junio 1914
1.
Augusto 1914: eksplodo de la Unua Monda Milito
1914 en la ĵurnaloj de Trento.
Ili estis "Il Trentino", direktoro Alcide De Gasperi (unu el la tri kreantoj de Europa Unio-kun Adenauer kaj Schuhman) kaj "Il Popolo", direktoro Cesare Battisti, konsiderata la heroo de la una mondmilito. Li batalis kun la Italaj Alpinoj, la Sesaj Alpinoj, kiun oni memorigas en la kantetoj, Battisti estis pendigita en la kastelo de Trento.
En 1910 en Trentio analfabeteco estis preskaux malaperita, tio eksplikas la disvastigon de ĵurnaloj kaj magazenoj vere ekterordinara, konsiderante la malgrandan teritorion kaj la logxantojn (350.000). La instigo de legi kaj konscii la lokajn problemojn starigis de la politikaj fortoj ecx se en diferencaj perspektivoj, ili sentis la respondecon konsciigi la popolon pri konduko de publikaj ajxoj. Une la problemo de autonomio. Post la preno de Romo el la Papo starigis la "iredentista movado" la teritoria solvo, aspiro de la Trentaj Liberala Partio kaj poste ankaux de la socialistoj. La "Triobla Alianco" subskribita en 1882 malebligis ĝin. La lukto estis tiam pri la defendo de kulturaj karakteroj, defendo de "italeco" (Pro Patria, Dante Alighieri, Lega Nazionale, Società degli Alpinisti Trentini). Ekonomiaj Plialtiĝoj per autonoma administrado. Kooperado kaj asociismo inter laboristoj uzanta ankaux gazetaron. Universala vira voĉdono. La ideo estis precipe katolika kaj De Gasperi aspiris pri: morala unueco, kies bazo estis: religio, racio kaj demokracio.
ODISEADO DE DU TRENTANOJ INTERNITAJ. (Trentino 5/10)
En Trento, nun itala sed antaŭe ene de la Aŭstria Monarkio, la anoj de la nova Esperanta
grupo ĵus-fondita, decidis partopreni la UKon de Parizo. La 25an de julio ili
ekveturis de Torino al Liono. Vizitita la urbo, ili atingis trajne Parizon je
la 31a. Ĉio estis trankvila, neniu povis antaŭvidi la eksplodon de la milito,
tiel ke la kongresanoj iris la venontan tagon viziti la Gampount-Palacon,
sidejo de la Oficejo de la Kongreso por elfari la preparlaborojn, ankaŭ ĉi tie
neniu antaŭscio. Sed kiam ili revenis sur la stratojn de Parizo, Francio jam
ŝanĝis sin, la ekterordinariaj eldonoj de la ĵurnaloj anoncis la ĝeneralan
mobilizadon kaj la urbo ŝajnis elveni el forta elektrika skuo. Ĉe la hotelo oni
tuj diris al ni "Ni konsilas vin forveturi". Estis la naŭa vespere...
granda amaso, babela konfuzo estis ĉirkaŭ la enirejo de la granda konstruaĵo.
La fremduloj atakis la longegan trajnon. Niaj trentanoj atendis longe kaj
klopodis vane trovi breĉon inter la tumulta popolamaso. Ili revenis al hotelo
per privata kamiono. La personoj bivakis tage kaj nokte. Marde oni komunikis al
la fremduloj la ordono sin prezenti ĉe la polico. Post sep horoj da vico oni
komunikis al ili ke ili estis nun militaj kaptitoj. Ili estis trajne
transportitaj 180 km malproksimen, ili akiris pasporton al Italio. La 15a de
aŭgusto, de Liono ili estis internataj en Le Teil kaj traktitaj tie kiel
militaj ostaĝoj. Estis ankaŭ aliaj Trentanaj loĝantoj en Francio.
LA U.K. de Parizo (1914) kaj la Una Mondmilito.El Marjorie Boulton, resumo:
La preparadoj por la Deka Universala Kongreso de Pariso ŝajnis plenaj da promesoj: rekordaj aliĝoj: 3739, naciaj Esperantaj societoj organizis karovanojn tre bone. La dato de la malfermo de tiu grandega kongreso estis decidita je la 2.a de Aŭgusto 1914. La 28.an de Junio dirompiĝis la fatala pafo en Sarajevo.
Verŝajne la 28.an de Julio Zamenhof kun Klara kaj Felikso, ekvojaĝis kaj atingis Berlinon. Felikso rompis al si kruron kaj devis malfruiĝi. La 1.an de Aŭgusto, oni haltigis Zamenhof kaj Klara en Kolonjo, post la militdeklaro de Aŭstrio kontraŭ Serbujo. Zamenhof, malamika de neniu, subite iĝis "malamika fremdulo" kaptita en malamika lando. Ili vojaĝis al la landlimo, kiel eble plej rapide, ĝi jam estis fermita. Inter militistaj ŝarĝveturiloj, uniformaj burokratoj Klara flegis sian edzon dum la hejmvojaĝo torturo. La sola ebla revenvojo estis tra Germanujo, Danujo, Svedujo kaj Finnlando. Tiu koŝmara vojaĝo daŭris dekkvar tagojn. Ili ne trovis sidlokojn en al ĝisfenestre plenaj vagonoj, sub la kruela suno de brulanta Aŭgusto; ili havis nek sufiĉajn subvestaĵojn, nek normalajn manĝaĵojn aux trinkaĵojn. Nur meze de Aŭgusto ili estis denove en Varsovio, sen malliberiĝo aŭ turmentoj plenintencaj, eble parte por lia internacia renomo.
Verŝajne la 28.an de Julio Zamenhof kun Klara kaj Felikso, ekvojaĝis kaj atingis Berlinon. Felikso rompis al si kruron kaj devis malfruiĝi. La 1.an de Aŭgusto, oni haltigis Zamenhof kaj Klara en Kolonjo, post la militdeklaro de Aŭstrio kontraŭ Serbujo. Zamenhof, malamika de neniu, subite iĝis "malamika fremdulo" kaptita en malamika lando. Ili vojaĝis al la landlimo, kiel eble plej rapide, ĝi jam estis fermita. Inter militistaj ŝarĝveturiloj, uniformaj burokratoj Klara flegis sian edzon dum la hejmvojaĝo torturo. La sola ebla revenvojo estis tra Germanujo, Danujo, Svedujo kaj Finnlando. Tiu koŝmara vojaĝo daŭris dekkvar tagojn. Ili ne trovis sidlokojn en al ĝisfenestre plenaj vagonoj, sub la kruela suno de brulanta Aŭgusto; ili havis nek sufiĉajn subvestaĵojn, nek normalajn manĝaĵojn aux trinkaĵojn. Nur meze de Aŭgusto ili estis denove en Varsovio, sen malliberiĝo aŭ turmentoj plenintencaj, eble parte por lia internacia renomo.
- Iasence oni eĉ malfermis la Dekan Kongreson kaj okazis la malferma parolado. La Kongreso ne okazis sed Brita Esperantisto invitis al la Dekunan Kongreson en Edinburgo en 1915 "kiam la milito estos finita!!
En aŭgusto 1914 , Esperantistoj el Trento veturis al Parizo , por partopreni la Universalan Kongreson de Esperanto: Perantoner, Giovanni Mondini , Giovanni Francesco Pedrotti kaj Gerloni .
Sed milito eksplodis, kaj Kongreso haltis. Niaj Trentanoj estis konsideritaj malamikoj, haltitaj en la hotelo , gviditaj al koncentrejoj kaj traktita de la franca kiel aŭstraj spionoj . Kiam, post nepra malfacilajxoj , ili sukcesis reveni al Trento , ili suferis persekutadon de la austria polico , Cxar ili estis konataj pro siaj politikaj sentoj anttigoverno . Peratoner estis arestita en 1916 en la Kastelo Buonconsiglio . Ĉi tie li mortis mortis en oktobro 3a en sia ĉelo : Lia morto restis mistero.
Dum la milito finiĝis la unua Esperanto- movado en Trento , sed en Katzenau , kampo de politikaJ kaj Mittendorf , kampo de rifuĝintoj , daŭrigis la disvastiĝo de Esperanto danke al Francesco kaj Giuseppe Mosna e Giuseppe de Manincor; , Taufer kondukis kursojn de Esperanto en kampo de malliberuloj en Rusio.
Kelkaj homoj de Trento ne povis komuniki kun sia familio sed ili sukcesis fari tion, dank al la reto organizita de la Esperantistoj.
Sed milito eksplodis, kaj Kongreso haltis. Niaj Trentanoj estis konsideritaj malamikoj, haltitaj en la hotelo , gviditaj al koncentrejoj kaj traktita de la franca kiel aŭstraj spionoj . Kiam, post nepra malfacilajxoj , ili sukcesis reveni al Trento , ili suferis persekutadon de la austria polico , Cxar ili estis konataj pro siaj politikaj sentoj anttigoverno . Peratoner estis arestita en 1916 en la Kastelo Buonconsiglio . Ĉi tie li mortis mortis en oktobro 3a en sia ĉelo : Lia morto restis mistero.
Dum la milito finiĝis la unua Esperanto- movado en Trento , sed en Katzenau , kampo de politikaJ kaj Mittendorf , kampo de rifuĝintoj , daŭrigis la disvastiĝo de Esperanto danke al Francesco kaj Giuseppe Mosna e Giuseppe de Manincor; , Taufer kondukis kursojn de Esperanto en kampo de malliberuloj en Rusio.
Kelkaj homoj de Trento ne povis komuniki kun sia familio sed ili sukcesis fari tion, dank al la reto organizita de la Esperantistoj.
El kiel Akvo de la rivero, Schwarz:
Oni ne povas troviĝi samtempe sur ĉiuj lokoj; ni formas nian kredon laǔ tio, kio por ni aspektas vera. RLa onklo, fumante la pipon de la saĝeco diris: ” Ne estas kulpo de ilia popolo, same kiel ne estas nia merito, se ni havas alian vidpunkton. Kio ni estas entute? Nur guteto de akvo en granda riverego. Ni estas kaptitoj de nia ĉirkaǔaĵo, ne nur korpe, sed ankaǔ kaj ĉefe mense.”
Oni ne povas troviĝi samtempe sur ĉiuj lokoj; ni formas nian kredon laǔ tio, kio por ni aspektas vera. RLa onklo, fumante la pipon de la saĝeco diris: ” Ne estas kulpo de ilia popolo, same kiel ne estas nia merito, se ni havas alian vidpunkton. Kio ni estas entute? Nur guteto de akvo en granda riverego. Ni estas kaptitoj de nia ĉirkaǔaĵo, ne nur korpe, sed ankaǔ kaj ĉefe mense.”
Prelego en "Bona Espero" pri tiu temo.
